هر ساله در ۲۳ اپریل/3 ثور، جهان روز جهانی کتاب را جشن می‌گیرد؛ رویدادی که به ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی و ارج نهادن به نقش کتاب در پیوند فرهنگ‌ها و گسترش دانش اختصاص دارد.
کتاب‌ها، پنجره‌ای به سوی تخیل، خلاقیت و آگاهی‌اند و این روز فرصتی است تا ناشران، نویسندگان و کتاب‌فروشی‌ها با برگزاری رویدادهای متنوع، نسل‌های جدید را به مطالعه تشویق کنند. اما در افغانستان امروز، این جشن جهانی در سایه‌ی سانسور سنگین و محدودیت‌های فرهنگی طالبان رنگ می‌بازد و کتاب‌خوانی به جای آنکه پلی به سوی آگاهی باشد، به میدان مبارزه‌ای برای حفظ هویت فرهنگی تبدیل شده است.
تا پیش از بازگشت طالبان به قدرت، صنعت نشر در افغانستان، به‌ویژه در شهرهایی چون کابل، مزارشریف و هرات، نشانه‌هایی از پویایی داشت. کتاب‌فروشی‌ها و نمایشگاه‌های کتاب با استقبال نسبی مواجه بودند و ناشران با انتشار آثاری در حوزه‌های ادبیات، تاریخ و علوم، به نیازهای فکری جامعه پاسخ می‌دادند.
قشر تحصیلکرده و فرهنگی، با وجود چالش‌هایی چون فقر و ناامنی، به مطالعه و حتی تالیف روی آورده بودند و آزادی نسبی بیان، فضایی برای رشد فرهنگ کتاب‌خوانی فراهم کرده بود. اما این دوران کوتاه‌مدت بود و با بازگشت طالبان، صنعت کتاب به ورطه سقوط کشیده شد.
کمیسیون ارزیابی کتاب حکومت سرپرست طالبان، با سانسور گسترده و ممنوعیت بیش از ۴۰۰ عنوان کتاب در موضوعات سیاسی، تاریخی و حتی دینی، تنوع فکری را خفه کرده و بسیاری از کتاب‌فروشی‌ها را به تعطیلی واداشته است.
طالبان ادعا می‌کنند که هدف‌شان از سانسور، حفظ «ارزش‌های اسلامی و افغانی» است، اما عملکردشان این ادعا را به چالش می‌کشد. مصادره آثاری که حتی با معیارهای دینی سازگارند، تنها به دلیل انتقاد ضمنی از طالبان یا اختلاف دیدگاه، نشان‌دهنده تناقضی آشکار است.
این سانسور نه تنها آزادی بیان را سرکوب کرده، بلکه با تهدید نویسندگان و ناشران و جمع‌آوری هزاران جلد کتاب بدون ارائه جایگزین، فرهنگ را به سمت تک‌صدایی سوق داده است.
اقتصاد ضعیف و ممنوعیت تحصیل برای دختران هم دسترسی به کتاب را بیش از پیش محدود کرده و انگیزه مطالعه را در جامعه‌ای که پیش‌تر نیز با سطح پایین سواد دست‌وپنجه نرم می‌کرد، به حداقل رسانده است.
با این حال، در میان این تاریکی، کتاب هنوز برای برخی گروه‌ها، به‌ویژه زنان و دختران محروم از تحصیل، امیدی برای تغییر وضعیت است. رمان‌ها و کتاب‌های انگیزشی، که به زنان امکان همذات‌پنداری با چالش‌های زندگی‌شان را می‌دهند، به پناهگاهی برای فرار از فشارهای روانی و اجتماعی تبدیل شده‌اند.
اما این تلاش‌های فردی در غیاب زیرساخت‌های فرهنگی، مانند کتاب‌خانه‌های عمومی، و در سایه محدودیت‌های اقتصادی و سانسور، شکننده و ناپایدار است. فقدان حمایت از ناشران و نویسندگان، همراه با نبود فضاهای فرهنگی، فرهنگ کتاب‌خوانی را به حاشیه رانده و افغانستان را از غنای فکری که روز جهانی کتاب برای ترویج آن تلاش می‌کند، محروم کرده است.
با این همه، روز جهانی کتاب یادآور نقش بی‌بدیل کتاب در ساختن جوامع آگاه و پویاست، اما در افغانستان امروز، این نقش زیر فشار سانسور و محدودیت‌ها کم‌رنگ شده است. برای احیای فرهنگ کتاب‌خوانی، نیاز به رفع سانسور، حمایت از ناشران و نویسندگان، و ایجاد فضاهای فرهنگی است.
تداوم سرکوب تنوع فکری توسط طالبان، با سانسور گسترده کتاب‌ها و تهدید نویسندگان، کتاب‌خوانی در افغانستان را به چالشی دشوار تبدیل کرده، زیرا دسترسی به آثار متنوع و فضاهای فرهنگی محدود شده است. با این حال، مطالعه کتاب این‌روزها به عکس‌العمل مدنی بدل شده که از طریق آن هویت فرهنگی و امید به آگاهی در برابر تک‌صدایی و فشارهای اجتماعی حفظ می‌شود.
